نویسنده: حمزه حاجی عباسی
یادداشت زیر در روزنامه جهان اقتصاد در تاریخ 13 اردیبهشت 1402 منتشر شده است.
با توجه به نبود یک مرجع آماری مشخص در کشور، ارقام متفاوتی از تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران منتشر می‌شود. آخرین آماری که توسط مسئولین بدون ذکر جزئیات آن اعلام‌شده است نشان می‌دهد که حدود 130 هزار نفر دانشجوی بین‌المللی (دانشگاه‌های وزارت علوم و وزارت بهداشت، دانشگاه آزاد و مراکز دینی) در ایران مشغول به تحصیل هستند. جذب حداکثری دانشجویان بین‌المللی و افزایش تعداد دانشجو در سال‌های گذشته مهم‌ترین سیاست اتخاذشده توسط نظام آموزش عالی ایران بوده است. برخی با توجه به وجود صندلی‌های خالی، ظرفیت جذب دانشجویان بین‌المللی در ایران را تا 500 هزار نفر هم اعلام می‌کنند. باید توجه داشت که تأکید زیاد بر کمیت دانشجویان بین‌المللی و داشتن دیدگاه صرف درآمدزایی از دانشجویان بین‌المللی می‌تواند به بهای سنگین از دست رفتن اعتبار نسبتاً خوب آموزش عالی ایران در منطقه منجر شود. اگرچه رفع برخی از موانع ساختاری، بوروکراتیک، کنسولی، نهادی و قانونی؛ منجر به ایجاد فرصت برای جذب بالای دانشجویان بین‌المللی می‌شود که البته رفع این موانع ضروری است؛ اما در حال حاضر رفع موانع آموزشی و فرهنگی در اولویت بیشتری قرار دارد. رفع موانعی آموزشی همچون به‌روز نبودن برنامه‌های درسی، بین‌المللی نبودن دوره‌های آموزشی؛ و برطرف نمودن موانع فرهنگی همچون عدم تنوع‌پذیری فرهنگی، مشارکت‌پذیری کم و مسائل ناشی از تعامل با ملیت‌های گوناگون در سطح دانشگاه و شهر، نیاز به تأمل بیشتر و برنامه‌ریزی دقیق‌تری دارند. به‌طورکلی تأکید بر کمیت نباید ما را از کیفیت جذب دانشجو غافل کند.
یکی از شاخص‌های کیفی در جذب دانشجویان بین‌المللی میزان تنوع در ملیت دانشجویان بین‌المللی است. تنوع بالای دانشجویان بین‌المللی نشان‌دهنده محبوبیت آموزش عالی کشور در سطح جهان و منطقه است. دانشگاهی که به‌صورت شعاری خود را در سطح بین‌المللی معرفی کند و تنها از طریق کسب امتیاز در نظام‌های رتبه‌بندی به دنبال وجه و شهرت جهانی باشد را نمی‌توان لزوماً یک دانشگاه مناسب برای دانشجویان بین‌المللی دانست. یک دانشگاه در سطح بین‌المللی باید از فرهنگها، ملیت‌ها، اقوام و مذاهب گوناگون به‌اندازه کافی دانشجو داشته باشد تا دانشجویان بتوانند از طریق تعامل و انجام فعالیت‌های مشارکتی و زندگی در کنار همدیگر توانایی‌های ارتباطی و شناختی خود را افزایش دهند. تنوع دانشجویان از قومیت‌ها و ملیت‌های گوناگون در کشور مزایای زیر را به همراه دارد.
- افزایش تجربه زندگی چند فرهنگی دانشجویان،
- تقویت شبکه‌های ارتباطی علمی و فرهنگی،
- وابستگی مالی کمتر دانشگاه به چند کشور محدود،
- افزایش اعتبار و شهرت دانشگاه و آموزش عالی کشور
تنوع جمعیت دانشجویان بین‌المللی در ایران محدود است. 90 درصد از دانشجویان خارجی در ایران از دو کشور افغانستان و عراق هستند و از ظرفیت دیگر کشورهای همسایه (همچون پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان و…) غفلت گردیده است. این موضوع یک خطای راهبردی است. همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، سه کشور پاکستان، مصر و ترکیه دارای جمعیت جوان زیادی هستند که در سال‌های آینده متقاضی تحصیل در سطح آموزش عالی خواهند بود. اهمیت برقراری ارتباط علمی و فرهنگی با جوانان این کشورها آن‌قدر بالاست که اگر لازم باشد دولت ایران باید سیاست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای فعلی خود را بر اساس آینده این جوانان تنظیم نماید. بدون شک، لازمه توسعه نهادهای بومی فرهنگی و علمی ایرانی-اسلامی در منطقه خاورمیانه، برنامه‌ریزی برای این جمعیت جوان است.
با نیم‌نگاهی به وضعیت نظام آموزش عالی ترکیه مشاهده می‌شود که تنوع ملیتی دانشجویان بین‌المللی در این کشور بالاست و دانشجویان بین‌المللی آن از 170 کشور جهان هستند؛ که از لحاظ تعداد و توزیع دانشجو از هر کشور نیز در وضعیت مناسبی قرار دارد. در شکل زیر، 6 کشور اول دانشجوفرست به کشور ترکیه در سال 2020 نشان داده شده است. در این سال بیش از 185 هزار دانشجوی بین‌المللی در کشور ترکیه حضورداشته‌اند. از این ترکیب 20 درصد سوریه‌ای، 11 درصد آذربایجانی، 10 درصد ترکمنستانی، 5 درصد عراقی، 5 درصد ایرانی، 5 درصد افغانستانی و از دیگر کشورهای منطقه، هر کشور حدود 2 درصد دانشجو در ترکیه حضور دارد.
درحالی‌که میزان تنوع دانشجویان بین‌المللی در ایران بسیار کمتر است و حداکثر از 110 کشور جهان هستند. این در حالی است که حدود 90 درصد دانشجویان بین‌المللی ایران تنها از دو کشور افغانستان و عراق هستند، دو کشوری که به‌صورت تاریخی در ایران مهاجران زیادی داشته‌اند. با توجه به اهمیت و ضرورت موضوع، موارد زیر جهت افزایش تنوع‌بخشی دانشجویان بین‌المللی در ایران پیشنهاد می‌گردد.
راهکارهای پیشنهادی
- مطالعه ظرفیت بالقوه دانشجوفرستی کشورهای همسایه ایران
- برنامه‌ریزی بلندمدت برای رفع موانع جذب از این کشورها با توجه به ویژگی‌های هر کشور
- فعال کردن رایزنی‌های فرهنگی و علمی در این کشورها و تعامل بیشتر با سفارتخانه‌های این کشورها
- سیاست‌های تشویقی برای دانشگاه‌ها و مؤسسات جذب دانشجو برای فعالیت تبلیغاتی در این کشورها
