جامعه اندیشکده‌ها در هفتمین میزگرد رادیویی «با اندیشه‌ورزان» چالش‌ها و سیاست‌های تسهیل زیست نخبگان بین‌المللی در ایران را مرور کرده است.
به گزارش گروه خبر جامعه اندیشکده‌ها؛ مسئله مهاجرت نخبگان در ایران، از دو زاویه می‌تواند مورد بحث و تامل باشد: از یک‌سو مهاجرت نخبگان کشور به خارج از کشور؛ و از سوی دیگر مهاجرت نخبگان کشورهای همسایه به داخل کشور.
ایران از جمله کشورهایی است که سیاست دقیقی برای استفاده و بهره برداری از ظرفیت گروه دوم به عنوان سرمایه انسانی و عناصر علمی و فرهنگی برای ترویج روابط ایران با سایر کشورها ندارد.
در هفتمین میزگرد رادیویی با اندیشه ورزان تحت عنوان «زیست نخبگان بین‌المللی در ایران»، چالش‌های حضور دانشجویان بین‌المللی در ایران را بررسی کرده‌ایم. همچنین سیاست‌های پیاده شده برای تسهیل زیست این افراد به اختصار مرور شده است. این نشست با حضور دکتر عبدالحمید علیزاده، معاون مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و امیرحسین چیت‌ساززاده، مدیر بخش نخبگان و دانشجویان بین‌المللی انجمن دیاران، ۷ بهمن ۱۴۰۰ از رادیو اقتصاد پخش شده است.
اکنون چه میزان دانشجوی بین‌المللی در ایران حضور دارند؟
چیت‌ساززاده: در مورد تعداد دانشجویان بین الملل، گزارشات متعددی از مراجع مختلفی در وزارت علوم منتشر می‌شود. مدیر کل سابق سازمان امور دانشجویان عددی حدود ۶۰ هزار دانشجو را به عنوان آخرین آمار اعلام کرده است. البته یک آمار بین‌المللی هم وجود دارد که سازمان بین‌المللی یونسکو از طریق موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی ایران دریافت می‌کند و سال ۲۰۱۹ آخرین باری است که به‌روز شده و عدد ۲۰ هزار و خورده ای را اعلام می‌کند.
این تفاوت آمار ناشی از چیست؟
چیت‌ساززاده: این تفاوت آماری، ناشی از یکپارچه نبودن نظامهای جمع آوری آماری است که داخل وزارت علوم وجود دارد و به همین خاطر است که از دو مجموعه داخل وزارت علوم، دو رقم یکی در داخل کشور و دیگری به یونسکو و مرجع بین‌المللی منتشر می‌شود.
علیزاده: آماری که آقای چیت‌ساز از سازمان امور دانشجویان اعلام کردند آمار درستی است؛ یعنی بالغ بر ۵۷ هزار دانشجوی خارجی در کشور، در دانشگاه‌های ما در حال تحصیل هستند.
شکل ورود دانشجویان بین‌المللی به دانشگاه‌های ایران چگونه است؟
علیزاده: مسیر ورودی دانشجویان خارجی که در دانشگاه‌های کشور مشغول به تحصیل هستند، چند نوع را شامل می‌شود. یکی از این مسیرها، جذب دانشجوی شهریه پرداز است؛ دیگری دانشجوی بورسیه است و سومین مسیر که شاید مغفول مانده، دانشجویان بین‌المللی هستند که در داخل کشور اقامت دارند اما در دانشگاه ما تحصیل می‌کنند. چون بر اساس تعریف جهانی، هر فردی که در دانشگاهی بدون مدارک هویتی آن کشور (پاسپورت) تحصیل کند، دانشجوی بین‌المللی محسوب می‌شود.
غالبا در چه رشته‌هایی؟
علیزاده: تا جایی که حضور ذهن دارم رشته‌های تاپ ما برای متقاضیان خارجی بوده؛ مثل رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، کامپیوتر، حقوق، مهندسی مکانیک و غیره.
مزایایی که باعث می‌شه یک دانشجوی خارجی ایران را برای تحصیل انتخاب کند، چیست؟
علیزاده: اتفاقا سوال خوبی کردید. بخش بین‌المللی سازی آموزش عالی کشورها، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود خود را استخراج می‌کنند و بر روی آن‌ها برندینگ و سرمایه‌گذاری می‌کنند تا به مارکتینگ (بازاریابی) برسند.
خوشبختانه دانشگاه‌های ما حدود ده سال است که وارد مقوله برندینگ و مارکتینگ شده‌اند که در نهایت می‌تواند به شکوفایی اقتصاد آموزش عالی خدمت کند.
در مورد ایران، برخی از جاذبه‌ها و مزایا به جغرافیا مربوط است. یعنی ایران ۱۵ کشور همسایه آبی-خاکی دارد که آموزش عالی آن تقریبا از ۹۰ درصد این کشورها، قدیمی‌تر و جان‌دار تر است. بنابراین مورد پسند قرار می‌گیرد.
چیت ساززاده: در تکمیل صحبت های آقای دکتر علیزاده در مورد جاذبه های ایران برای تحصیل، اضافه کنم که به دلیل ارتباط زیادی که با دانشجوهای بین‌المللی که در ایران هستند، دارم، به صورت مکرر می‌شنوم که کسانی که در ایران پزشکی می‌خوانند و به کشور خود برمی‌گردند، طبیبان بسیار حاذق و مورد وثوق مردم کشور خود می‌شوند. نمونه های این مورد به خصوص در لبنان و افغانستان بسیار دیده می‌شود. دلیل این اتفاق، سطح علمی بالای بعضی از رشته‌های دانشگاهی در ایران است.
علاقه‌مندان به تحصیل در ایران، از چه کشورهایی هستند؟
چیت‌ساززاده: کشورهای اطراف به خصوص افغانستان و عراق، جمعیت جوان‌تری نسبت به ایران دارند و با تعداد زیاد متقاضی دانشگاه مواجه هستند که نظام آموزش عالی آن‌ها پاسخگوی این میزان تقاضا نیست. از این طرف در ایران صندلی خالی وجود دارد و می‌تواند پاسخگوی این ظرفیت ها باشد.
بر این اساس بیشترین تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران ابتدا از افغانستان، در وهله دوم از عراق و سپس از کشورهای سوریه، لبنان و پاکستان هستند.
عمده ترین چالش هایی که این افراد باهاش مواجه هستن، شامل چه مواردی می‌شود؟
چیت ساززاده: دانشجویان بین‌المللی و نخبگان خارجی با دو دسته چالش در ایران مواجه هستند: چالش نخست مربوط به مسائلی است که در زندگی روزمره دارند که این چالش‌ها به شکل قابل توجهی به سیاست های مهاجرتی ایران گره خورده است؛ اعم از مشکلاتی که در دریافت خدمات بانکی دارند، مشکلاتی که برای دریافت سیم کارت برای تماس تلفنی دارند، مشکلاتی که برای دریافت گواهینامه رانندگی دارند.
یکسری از چالش ها هم به مسائلی که داخل نظام آموزش عالی ایران است و هنوز جذب دانشجوی بین‌المللی را به صورت یک فرصت نمی‌بینیم و در واقع سیاست‌ها را در این راستا تنظیم نکرده‌ایم. به طور مثال دانشجویی بین‌المللی در بسیاری از کشورها اجازه دارد ۲۰ ساعت در هفته به صورت پارت تایم کار کند ولی در ایران چنین اجازه‌ای ندارد.
و می‌دانیم که خارجی ها بعد از تحصیل باید ایران را ترک کنند. چه چیزی سبب می‌شود از ظرفیت عظیم مهاجران نخبه در ایران بهره برداری و نگهداری نشود؟
علیزاده: مقوله بین‌المللی سازی آموزش عالی سه فاکتور و پارامتر تاثیرگذار دارد. اول وجود اسناد و سند ملی است. دوم فراهم بودن زیرساخت‌‌های قانونی، فیزیکی و نیروی انسانی است و سوم فرآیندهای اجرایی است.
در ایران به اندازه کافی سند در این باره داریم و در مقایسه با تجربه های موفق دنیا سیاست‌گذاری خوب هم شده است. در بخش زیرساخت هم طی ده سال گذشته پیشرفت های خوبی داشته‌ایم، گرچه کافی نیست. منظورم از زیرساخت‌ها قانون، آیین‌نامه و بخشنامه هم می‌شود. به‌طور مثال ده سال پیش طیف عظیمی از مهاجران و افراد غیرایرانی مقیم ایران حتی اجازه تحصیل در کشور نداشتند. اما امروز بر اساس قوانین به روز رسانی شده، مشکلات اقامتی و تردد بسیاری از این افراد نیز حل شده است و از بورس‌های تحصیلی جمهوری اسلامی ایران استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر جذی نخبگان به این شکل مدیریت شده است.
اما مشکل اصلی ما در فرآیندهاست. ما در فرآیندها چابک نیستیم و در مقایسه با نظامهای آموزش عالی موفق، در فرآیندها کند هستیم. در بحث چابک‌سازی فرآیندها غالبا خدمات را به سمت بستر الکترونیک می‌برند و نمونه های موفق آن که صنعت پردرآمد آموزش عالی دارند، مالزی و ترکیه هستند.
انجمن دیاران به عنوان اندیشکده ای که روی تسهیل زیست مهاجران در ایران فعالیت می‌کند، برای سیاستگذاران چه پیشنهاداتی دارد که منجر به پذیرش و استفاده از ظرفیت آن ها در ایران شود؟
چیت ساززاده: انجمن دیاران از حدود چهار سال پیش متمرکز بر مسائل مهاجران در ایران در سه بخش پژوهشی، ترویجی و حمایت گری اجتماعی در حال فعالیت است.
یکی از دسته‌های ارزشمند مهاجرها برای هر کشوری دانشجوهای بین‌الملل و نخبگان خارجی حاضر در آن کشور هستند و کشورهای مختلف در جذب دانشجوهای بین الملل و نخبگان و کارآفرینان بین المللی برنامه ریزی و رقابت دارند.
با تاسیس بخش نخبگان و دانشجویان بین‌المللی در انجمن دیاران، پیشنهادها و توصیه هایی داشتیم که از دو مسیر پیش رفته است. از طریق معاونت علمی ریاست جمهوری، سامانه همکاری با نخبگان و متخصصان خارجی حاضر در ایران راه‌اندازی شد که کارهای پژوهشی و مطالعاتی‌اش بر عهده انجمن دیاران بود. این سامانه اکنون روی سایت معاونت علمی ریاست جمهوری در دسترس است.
از سوی دیگر از طریق سازمان امور دانشجویان، بحث اقامت افراد را دنبال کردیم و اینک می‌توانند اقامت های سه یا پنج ساله اتخاذ کنند. همچنین سال گذشته قانون خروج و مراجعت دانشجویان بین الملل تصویب شد و برای خروج و مراجعت افراد تسهیلاتی در نظر گرفته شد.
به تازگی معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری طرحی برای مسئله تسهیل اقامت نخبگان بین‌المللی راه‌اندازی کرده است. این طرح به کجا رسیده است؟ کارآیی و میزان جلب رضایت آن را ارزیابی کرده‌اید؟
چیت‌ساززاده: طرح اقامت ویژه نخبگان و همکاری با نخبگان خارجی از دو سال پیش راه‌اندازی شده است و اکنون نزدیک به ۴۵۰ نفر از طریق تسهیل‌گری معاونت علمی رئیس جمهوری، از کمیسیون اقامت و تابعیت وزارت کشور اقامت ویژه ایران را دریافت کرده‌اند. البته این ۴۵۰ نفر به علاوه اعضای خانواده‌هایشان هستند. یعنی سرپرست خانوار اقامت ویژه را گرفته است و افراد تابع وی هم اقامت ویژه را کسب کرده‌اند.
نکته‌ای که وجود دارد این است که ما نمی‌خواهیم در مسئله اقامت توقف کنیم و پیگیر دریافت سایر خدمات اعم از خدمات بانکی،گواهینامه، خروج و مراجعت از طریق اقامت ویژه هستیم. یعنی یک نخبه خارجی، از تمام خدمات شهروندی به جز حق رای بهره‌مند باشد.
اما برای همراه شدن و ارائه خدمات توسط دستگاه های ذیربط، زمان لازم است و چالش هایی دارد که به صورت موردی در حال بررسی و بهبود است.
این افراد می‌توانند در حوزه‌های علمی یا تجاری پل ارتباطی ایران با کشور خودشان باشند. یعنی با فراهم کردن زندگی عزتمندانه و محترمانه برای این افراد، سیاستگذاران به دنبال فعال کردن آن پل باشند و ظرفیت‌هایی که ما می‌بینیم را بالفعل کنند.
نگاه رسمی به توصیه‌هایی که ارائه شد، چیست؟ چه موانعی پیشِ روی تحقق این راهکارها هستند؟
علیزاده: پیش از این یک خارجی که در ایران فارغ التحصیل شده بود و باید سرمایه محسوب می‌شد، امکان اشتغال در پست دکترا یا پژوهشگر پست دکترا را نداشت. خوشبختانه با تفاهمنامه ای که سازمان امور دانشجویان با وزارت کار منقعد کرد، این امکان نه تنها برای فارغ التحصیلان از دانشگاه های ایرانی بلکه پژوهشگران خارجی نیز به وجود آمد که بتوانند از اقامت ویژه استفاده کنند و در مراکز آموزشی و تحقیقاتی مشغول پژوهش و کار شوند و پل های ارتباطی که اشاره می‌کنند حفظ و تقویت شود.
اتفاق دیگری که به صورت جدی در سطح کلان کشور، دولت و وزارتخانه در حال رخ دادن است، فعال شدن شورای عالی ایرانیان خارج از کشور است که خوشبختانه متولی این امر وزارت علوم تحقیقات و فناوری است.
اعضای این کارگروه متشکل از دستگاه های دولتی و غیر دولتی است که نقش و تاثیر بسیاری در جذب نخبگان و حتی ایرانیان خارج از کشور دارند. اخیرا برنامه‌های گسترده‌ای در نشست‌های شورای عالی ایرانیان شکل گرفته است و امیدواریم به زودی خبرهای بسیار خوبی از این حوزه بشنویم.
به طور کلی در جذب نخبگان خارجی که در کشور ما تحصیل کرده‌اند و همچنین ایرانیان مقیم خارج از کشور، به این افراد به عنوان سفیران فرهنگی ایران در اقصی نقاط دنیا نگاه می‌شود و لازم است که ما سیاست‌های حمایتی، تشویقی و تسهیل‌گری را بالا ببریم. حتی بخش خصوصی را وارد و به آن اعتماد کنیم و انجمن‌های تحقیقاتی و پژوهشی نظیر انجمن دیاران را ببینیم و با آن‌ها تعامل کنیم. انجمن دیاران به تازگی یک طرح مطالعاتی بسیار خوب را ارائه دادند که در هیئت وزیران تصویب و برای اجرا ابلاغ شد و به طودی عملیاتی و اجرا خواهد شد.
ساده‌ترین برداشتی که می‌توانیم از سخنان شما داشته باشیم این است که این فارغ التحصیلان در صورت بازگشت به کشورهای خودشان، به عنوان نیروهای موفق و در مناصب بالا مشغول می‌شوند و می‌توانند به عنوان عناصر جهت توسعه روابط کشورها نقش آفرینی کنند. صحبت پایانی شما چیست؟
علیزاده: علاوه بر ظرفیتی که امروز مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت، ظرفیت‌های متعددی در موضوع اتصال به چرخه دانایی و فناوری جهانی وجود دارد. خوشبختانه طی چند سال گذشته در عرصه بین‌المللی سازی دانشگاه های ما اتفاقات خوبی افتاده است. مثلا پژوهشگران ما توانسته‌اند برای پروژه های مشترک تحقیقاتی با طرف های خارجی، اعتبارات خوبی کسب کنند. همچنین دانشگاه‌های ما موفق شده‌اند دوره‌‌های مشترک آموزشی با دانشگاه های پیشرو در دنیا برگزار کنند. در جذب دانشجویان خارجی که امروز مفصلا بحث شد، حدود ۶۰ هزار دانشجوی خارجی در دانشگاه های ما تحصیل می‌کنند. تاسیس و ایجاد دانشکده‌ها، اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌های مشترک با دانشگاه های خارج از کشور نیز جزء برنامه‌های دانشگاه های ما بوده است. مهمتر از همه اینکه بینش و نگاه مدیران آموزش عالی در سطوح صف و ستاد در این جهت رشد کرده که برای شکوفایی اقتصاد آموزش عالی از مسیر بین‌المللی‌سازی نیازمند بازنگری در سیاست‌ها و فرآیندها هستیم؛ و برای آن شواهد بسیاری وجود دارد که فرصت بیانش نیست.
بنابراین از تمامی دست اندرکاران دانشگاهی تشکر و قدردانی ویژه باید بشود که طی دهه اخیر در عرصه بین‌المللی سازی، اتفاقات بسیار خوبی را برای دانشگاه‌ها، آموزش عالی و کشور عزیزمان رقم زدند.
برنامه رادیویی با اندیشه‌ورزان، کار مشترک جامعه اندیشکده‌ها و رادیو اقتصاد، پنج شنبه ها ساعت ۱۴:۰۵ از موج fm، ردیف ۹۸، رادیو سراسری اقتصاد، پخش می‌شود.
