بررسی بازارهای منطقهای و پیرامون ایران در جذب دانشجویان بین‌المللی(جستار دوم از کتاب تحصیل در آن سوی مرزها)
ناهیدصادقی-پژوهشگر برنامه آفاق
یادداشت زیر در تاریخ یکشنبه 13 شهریور1400 در بخش اندیشه و تاریخ روزنامه سازندگی به چاپ رسیده‌است.
در دهه‌های اخیر، رشد روز افزون تکنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطی، تحولات اساسی در جهان به وجود آورده و فرآیند جهانی شدن باعث افزایش روابط اجتماعی جوامع با یکدیگر شده است. (دهشیری و همکاران، 1395) به تبع، جهانی شدن تاثیر خود را در بحث آموزش‌عالی نیز گذاشته است.گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات، سريع‌تر و ارزان‌تر شدن ارتباطات اقتصادي و اجتماعی، کاهش هزینه حمل و نقل باعث رونق بیشتر آموزش‌عالی بین‌المللی در جوامع شده است. از این‌رو تقاضا برای جذب دانشجویان بین‌المللی در کشورها به دلایل متعدد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی/ اجتماعی رو به افزایش است. (زمانی منش و همکاران،1390)
بررسی بازار کشورهای پیرامونی ایران و مقایسه‌ی الگوها و سیاست‌های جذبی به کار برده شده توسط کشورهای موفق منطقهای می‌تواند در تحلیل بهتر وضع موجود کشور ایران در این بازار و موانع و چالش‌های جذب دانشجویان بین‌المللی به کشور کمک کند. در ادامه به تحلیل آمارهای ارائه شده در سایت یونسکو در خصوص میزبانان دانشجویان بین‌المللی ازبخش‌های مختلف آسیا می‌پردازیم. آخرین آمار به روز در این سایت، مربوط به سال 2018 است.
بازار کشورهای آسیای غربی:
| ردیف | کشورارسال کننده | میزبان1 | میزبان2 | میزبان3 | میزبان4 | میزبان5 | ایران |
| 1 | افغانستان | ایران/13724 | ترکیه/5826 | هند/4657 | عربستان/994 | آمریکا/473 | 13724 |
| 2 | ترکیه | آمریکا/9698 | آلمان/7625 | بریتانیا/3420 | ایتالیا/2389 | اتریش/2220 | 84 |
| 3 | آذربایجان | ترکیه/17088 | روسیه/11269 | اوکراین/5474 | گرجستان/2127 | آلمان/894 | 184 |
| 4 | گرجستان | اوکراین/1851 | آلمان/1955 | روسیه/1580 | ارمنستان/1045 | ترکیه/758 | 1 |
| 5 | ارمنستان | روسیه/2720 | فرانسه/324 | آلمان/656 | آمریکا/302 | ایتالیا/117 | 8 |
در میان کشورهای آسیای غربی از جمله ترکیه، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان، ایران جایگاهی به عنوان میزبان دانشجویان بینۀمللی ییییی‌المللی از این کشورها ندارد. تنها تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان کشور افغانستان در ایران مشغول به تحصیل هستند که آن هم به این خاطر است که بیشــتر دانشــجویان افغانستانی مشــغول به تحصیل در ایران ازمهاجرینی هستند که سال‌ها پیش به ایران مهاجرت کرده‌اند یا حتی در ایران متولد شده‌اند و دوران تحصیلات پایه خود را درمــدارس ایــران گذرانده و با کنکور سراسری وارد دانشگاه‌ها شده‌اند.
در کشورهای ترکیه و آذربایجان به غیر چند کشور پرطرفدار مثل آمریکا، آلمان و بریتانیا به عنوان اولویت اول، مقاصد بعدی دانشجویان، کشور اوکراین و کشورهای منطقهای آسیای غربی یعنی گرجستان، ارمنستان و ترکیه بوده و به نظر می‌رسد نزدیکی فرهنگی و هم‌زبانی عامل اصلی گرایش دانشجوبان برای مهاجرت به این کشورها جهت تحصیل بوده‌است.
بازار کشورهای آسیای مرکزی:
| ردیف | ارسال کننده | میزبان1 | میزبان2 | میزبان3 | میزبان4 | میزبان5 | ایران |
| 1 | قزاقستان | روسیه / 65237 | قرقیزستان/2479 | ترکیه/2065 | آمریکا/1764 | چک/1677 | 11 |
| 2 | ترکمنستان | روسیه /17457 | ترکیه/ 12247 | بلاروس/ 7434 | اوکراین/ 3817 | قزاقستان/ 3294 | 4 |
| 3 | ازبکستان | قزاقستان/26130 | روسیه /20862 | اوکراین /1498 | کره /3135 | لتونی /1116 | 2 |
| 4 | تاجیکستان | روسیه /14204 | قرقیزستان/2365 | ترکیه/656 | بلاروس/478 | قزاقستان/563 | 135 |
| 5 | قرقیزستان | روسیه /5523 | ترکیه / 1926 | قزاقستان/ 1161 | آلمان/ 511 | عربستان/359 | 3 |
همان طور که در نمودار بالا مشخص شده است در کشورهای آسیای مرکزی مقصد اصلی و اولین کشور انتخاب شده توسط دانشجویان برای تحصیل کشور روسیه است. این موضوع به سابقه قرارگیری این کشورها ذیل اتحاد جماهیر شوروی و هچنین روابط تنگاتنگ اقتصادی سیاسی آنان با روس‌ها بر‌می‌گردد. در وهله بعدی کشورهای ترکیه، اوکراین، بلاروس و کره به عنوان مقصدهای جذاب در خارج از منطقه آسیای مرکزی انتخاب شده‌اند. کشور ایران با وجود قرابت فرهنگی و زبانی با کشور تاجیکستان دارد نتواسته به عنوان مقصد جذاب برای دانشجویان این کشور مطرح شود. در عوض کشور ترکیه گوی سبقت را در بازار جذب دانشجویان بین‌المللی در این کشورها از ایران ربوده است.
بازار کشورهای آسیای جنوبی:
| ردیف | کشورارسال کننده | میزبان1 | میزبان2 | میزبان3 | میزبان4 | میزبان5 | ایران |
| 1 | مالزی | استرالیا/15653 | بریتانیا/14950 | آمریکا/8619 | ژاپن/2600 | نیوزلند/1854 | 1 |
| 2 | بنگلادش | مالزی/6904 | آمریکا/7408 | استرالیا/5830 | بریتانیا/2329 | آلمان/2501 | 13 |
| 3 | پاکستان | استرالیا/11324 | آمریکا/7412 | بریتانیا/5594 | مالزی/4649 | آلمان/4204 | 282 |
| 4 | اندونزی | استرالیا/12180 | آمریکا/8452 | مالزی/8440 | بریتانیا/2986 | ژاپن/4187 | 22 |
با توجه به جدول بالا در کشورهای آسیای جنوبی نیز فارغ از 4 کشور استرالیا، بریتانیا، آمریکا و آلمان به عنوان مقاصد اصلی و جذاب دانشجویان بین‌المللی در این منطقه، با نام کشور مالزی برخورد می‌کنیم. این کشور توانسته در جذب دانشجو از کشورهای همسایه خود موفق عمل کند. تعداد دانشجویان بین‌المللی در مالزی طی سال‌های 2000 تا 2017 تقریبا 5 برابر شده‌است و از 18 هزار و 892 نفر در سال 2000 به 100 هزار و 765 نفر در سال 2017 افزایش یافته‌است. (UIS,2021) مالزی نیز مانند سایر کشورهای آسیایی توجه ویژه‌ای را به بخش آموزش‌عالی خود، با هدف تبدیل شدن این کشور به قطب آموزش عالی منطقه مبذول داشته‌است. در مقابل ایران به عنوان همسایه هم‌مرز و نزدیک به کشور پاکستان نتوانسته خود را به عنوان مقصد جذاب برای دانشجویان این کشور معرفی کند. و تا سال 2019 میزبان تعداد کمی (282نفر) از دانشجویان پاکستانی بوده‌است.
بازار کشورهای عربی:
| ردیف | کشورارسال کننده | میزبان1 | میزبان2 | میزبان3 | میزبان4 | میزبان5 | ایران |
| 1 | عربستان سعودی | آمریکا/47321 | بریتانیا/7802 | کانادا/5694 | استرالیا/3559 | مالزی/2149 | 11 |
| 2 | مراکش | فرانسه/28431 | آلمان/3789 | اوکراین/4723 | ایتالیا/2620 | آمریکا/1504 | 3 |
| 3 | سوریه | ترکیه/20701 | عربستان/9106 | اردن/6704 | امارات/6592 | آلمان/8122 | 819 |
| 4 | مصر | امارات/5256 | عربستان/4836 | آمریکا/3689 | آلمان/3261 | فرانسه/1918 | 11 |
| 5 | عراق | اردن/6969 | ترکیه/5187 | امارات/2773 | مالزی/2116 | ایران/3120 | 3120 |
| 6 | فلسطین | اردن/8290 | عربستان/5601 | امارات/4134 | ترکیه/1825 | آلمان/1401 | 35 |
| 7 | یمن | عربستان/20799 | امارات/2896 | مالزی/1896 | ترکیه/1896 | هند/1498 | 98 |
| 8 | اردن | امارات/6107 | عربستان/3016 | آمریکا/2420 | اوکراین/1895 | بریتانیا/1806 | 5 |
| 9 | الجزایر | فرانسه/24094 | مالزی/519 | کانادا/513 | امارات/389 | عربستان/355 | 3 |
| 10 | کویت | آمریکا/10994 | بریتانیا/4063 | اردن/3943 | امارت/1037 | استرالیا/764 | 9 |
| 11 | تونس | فرانسه/9499 | آلمان/5599 | رومانی/1152 | ایتالیا/1081 | کانادا/1048 | 7 |
| 12 | لبنان | فرانسه/4468 | امارات/1610 | آمریکا/1493 | بریتانیا/1194 | عربستان/476 | 710 |
| 13 | عمان | امارات/5237 | آمریکا/3515 | بریتانیا/2443 | مالزی/947 | اردن/732 | 3 |
| 14 | سودان | عربستان/2179 | امارات/2175 | هند/1905 | مالزی/1512 | قطر/890 | 12 |
| 15 | لیبی | مالزی/1729 | ترکیه/1669 | آمریکا/997 | بریتانیا/736 | کانادا/708 | 1 |
| 16 | امارات متحده عربی | بریتانیا/4565 | آمریکا/2757 | هند/1050 | استرالیا/956 | آلمان/433 | 6 |
| 17 | قطر | اردن/3030 | بریتانیا/2851 | آمریکا/1307 | امارات/389 | هند/356 | 16 |
| 18 | بحرین | بریتانیا/1490 | امارات/877 | اردن/606 | آمریکا/497 | قطر/291 | 43 |
در اینجا نکات قابل توجه درتحلیل بازار جذب دانشجویان بین‌الملل در جهان عرب را باهم مرور می‌کنیم:
- در خارج از جهان عرب کشورهایی چون ترکیه، مالزی، ایتالیا و هند توانسته‌اند در کنار مقاصد شناخته شده و برتر دنیا در جذب دانشجویان عرب موفق عمل کنند. ترکیه با جذب 31278 دانشجوعرب، در رتبه نخست، مالزی 10868 در رتبه دوم و هند 3311 در رتبه سوم قرار دارد.
- از کشورهای موفق در منطقه جهان عرب کشور امارات و عربستان هستند که نام این کشورها به کرات به عنوان میزبان دانشجویان کشورهای عربی در جدول بالا تکرار شده است. کشور عربستان با 46368 دانشجو و امارات متحده عربی با 39472 دانشجو جزو دو کشور اول منطقهای در جذب دانشجویان عرب هستند به علاوه کشور اردن با جذب 30274 دانشجوی عربی توانسته جایگاه خود را به عنوان میزبان دانشجویان بین‌المللی در کشورهای عربی تحکیم کند.
- و اما ایران در کشورهای عرب زبان نیز نتوانسته است آن چنان که باید، جایگاه مطرحی به عنوان میزبان دانشجویان بین‌المللی داشته باشد. جز در کشور عراق که آن‌هم به دلایل فرهنگی˓ مذهبی و هم‌مرز بودن با این کشور، نام ایران را به عنوان میزبان در 5 کشور اول انتخاب شده توسط دانشجویان این کشور میبینیم.
چرا ایران علی‌رغم آنچه که در برنامه توسعه ملی خود برای جذب دانشجویان بین‌المللی مشخص کرده دراین حوزه در کشورهای پیرامونی خود موفق عمل نکرده است؟ موانع موجود در این راه که نیاز به برنامه‌ریزی اساسی و هدفمند دارد چیست؟
متن کامل یادداشت بالا را می‌توانید در قالب PDF در زیر دریافت کنید
