بازگشت دانشجویان ایرانی از خارج؛ فرصت یا تهدید
بهرام صلواتی|مدیر رصدخانه مهاجرت ایران
در ابتدای قرن بیست و یکم جمعیت دانشجویان بین‌المللی جهان رقمی بالغ بر دو میلیون نفر بود که با گسترش آموزش عالی بین‌المللی در جهان در پایان دهه دوم این قرن این رقم با افزایش۲۵۰ درصدی به بیش از ۵ میلیون نفر رسید. در آغاز دهه سوم قرن حاضر، پیش‌بینی‌ها حاکی از تداوم این سیر صعودی و جهش جمعیت دانشجویان بین‌المللی جهان به تراز ۱۰ میلیون نفر بود، اما با آغاز سال ۲۰۲۰ میلادی، جهان با شوک عظیم ناشی از شیوع ویروس کرونا مواجه شد که در پی آن تحولاتی عظیم در عرصه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی و از جمله در حوزه آموزش عالی بین‌المللی رخ داد.
در واقع همراه با شیوع جهانی ویروس کرونا، بازار جابجایی دانشجویان بین‌المللی در سراسر دنیا با محدودیت‌ها و اختلالات فراوانی مواجه شده‌است. از تبعات جهانی شیوع بیماری کرونا، قرار گرفتن دنیا در وضعیت استثنایی (Global Shutdown)در چند دهه اخیر در حوزه مهاجرت و جابجایی بین‌المللی انسان ها و بسته شدن کامل مرزها است. بسیاری از کشورها و اقتصادهای بین‌المللی در وضعیت مرزهای بسته و یا اعمال محدودیت در زمینه تردد بین المللی هستند. پاندمی کرونا در ۱۸۸ کشور دنیا دانشگاه ها را به تعطیلی کشانده و یا آنها را با تغییرات جدی روبه‌رو کرده است. بر اساس آمار یونسکو در حال حاضر بیش از ۱.۵ میلیارد دانشجو و دانش‌آموز در دنیا تحت تاثیر این همه‌گیری قرار گرفته‌اند که حجمی حدود ۹۱ درصد از دانشجویان و دانش‌آموزان جهان را تشکیل می‌دهد.
بعد از اعلام بسته شدن مرزهای بین‌المللی در بسیاری از کشورهای جهان، به خصوص کشورهای دانشجو پذیر از جمله آمریکا، کانادا و استرالیا، بسیاری از دانشجویان بین‌المللی به خصوص آن دسته از دانشجویان که در خارج از کشورهای محل تحصیل خود بودند، در سردرگمی و بلاتکلیفی به سر می برند. گروهی از دانشجویان که خود را برای آغاز دوره تحصیلی و یا ادامه دوره خود در ترم‌های بهاره آماده کرده بودند، در وضعیت نامعلومی قرار دارند. از سوی دیگر، با تعطیلی بسیاری از مراکز آموزشی و پژوهشی در کشورهای دانشجو پذیر دنیا، فرآیند جذب و جابجایی دانشجویان بین‌المللی نیز تا حد زیادی محدود شده‌است. در حالی که چین( کشور دانشجو فرست) فرستنده تعداد زیادی از دانشجویان به کشورهای مختلف دنیا است، بسیاری از کشورها ورود و حضور دانشجویان چینی را تا حد زیادی محدود کرده‌اند.
اما یکی دیگر از عوارض مهم شیوع ویروس کرونا بر بازار بین‌المللی جابجایی دانشجویان، بازگشت دانشجویان از کشورهای میزبان به کشورهای فرستنده است. در واقع هم‌زمان با بسته شدن دانشگاه ها و تعطیلی کلاس های درس و توقف ارائه حضوری آموزش، بسیاری از کلاس‌ها و دوره‌های درسی در مراکز آموزشی و دانشگاه‌های جهان به صورت برخط (آنلاین) ارائه می‌شوند. شیوه ارائه غیرحضوری آموزش، ترس از بسته شدن مرزها، احساس آسایش و امنیت بیشتر در کنار خانواده، کاستن از هزینه‌های زندگی و مواردی از این دست جملگی باعث شده است که بسیاری از دانشجویان به رغم محدودیت و کاهش پروازهای بین المللی، قصد عزیمت و بازگشت به کشور خود را داشته باشند، همچنان که در طول دو ماه گذشته تعدادی قابل توجهی از دانشجویان ایرانی ساکن خارج از کشور به داخل کشور بازگشته اند.
بازگشت دانشجویان بین المللی از منظر کشورهای میزبان را نمی توان اتفاق خوشایند و مطلوبی قلمداد کرد و به نوعی تهدیدی برای اقتصاد این کشورها است؛ چرا که دانشجویان بین المللی در بسیاری از کشورهای مقصد، منبع درآمد قابل توجهی تلقی می شوند و دانشگاه‌های این کشورها اتکای قابل توجهی به دانشجویان بین المللی به ویژه در ایجاد مشاغل آکادمیک و وابسته دارند. براساس مطالعات صورت گرفته به عنوان نمونه در کشور استرالیا، بخش بین الملل دانشگاه ها ۴۱ میلیارد دلار به اقتصاد این کشور کمک کرده اند و در سال ۲۰۱۸ از ۲۶۰ هزار شغل تمام وقت پشتیبانی کرده‌اند. با توجه به محدودیت‌های ناشی از ویروس کرونا و از بین رفتن ترم تحصیلی دانشجویان، انتظار می‌رود دانشگاه ها مبلغی بین ۳ تا ۴/۴ میلیارد دلار از درآمد خود را از دست دهند.
بر اساس تخمین‌ها پیش بینی می شود که بیش از ۲۱ هزار شغل در 6 ماه آینده در معرض خطر قرار داشته باشند و در صورت ادامه دار شدن همه‌گیری ویروس کرونا، این میزان بیکاری در این بخش افزایش یابد. به همین خاطر بسیاری از کشورهای میزبان در حال طراحی و اجرای برنامه های ویژه برای حمایت از دانشجویان بین المللی اعم از کاهش یا بخشودگی شهریه‌های تحصیلی، اعطای وام و کمک هزینه‌های زندگی هستند.
اما از منظر کشورهای دانشجو فرست از جمله ایران، موضوع بازگشت دانشجویان بین‌المللی می تواند هم فرصت تلقی شود و هم تهدید. بطور طبیعی بازگشت ( اجباری/ اختیاری) دانشجویان ساکن خارج از کشور به داخل برای هر کشور دانشجو فرستی این نوید را می‌دهد که پیوند عاطفی و احساسی، ارتباط کاری و بطور کلی میل به بازگشت به موطن در میان این دسته از سرمایه های انسانی همچنان زنده و برقرار است؛ چرا که در بعضی از مواقع، جابجایی بین المللی دانشجویان به خارج، یک طرفه بوده و در شرایط اضطراری همچون شرایط فعلی شیوع کرونا، دانشجویان تمایلی برای بازگشت به کشور موطن حتی به بهانه دیدار خانواده خود ندارند. لذا بخشی از این بازگشت‌ها ( ولو موقت) و رفت و آمدها موید این موضوع است که جابجایی بین المللی دانشجویان همیشه یک طرفه و به قصد عدم بازگشت نیست.
نکته دیگر این است که در شرایط فعلی که رشد چشمگیر و تحولی بی سابقه در صنعت آموزش آنلاین صورت گرفته؛ هرچند بواسطه شرایط اجباری ناشی از شیوع کرونا بوده‌است. با این حال این تغییر در جهت‌گیری آموزش از حضوری به برخط (آنلاین) می‌تواند اثرات عمیق و بلندمدتی را در این حوزه به دنبال داشته باشد و سهم و جایگاه آموزش و جابجایی مجازی(Virtual Mobility) را به شکل بی سابقه‌ای بهبود و ارتقاء بخشد. در واقع گسترش فرهنگ و اعتبار آموزش آنلاین در بخش آموزش‌عالی بین‌المللی می‌تواند علاوه بر اینکه به کاهش هزینه‌های آموزش و گسترش این بخش کمک کند، هزینه‌های مربوط به جابجایی فیزیکی دانشجویان را کاهش داده و از آن مهم‌تر امکان از دست دادن سرمایه های انسانی کشورهای دانشجو فرست به واسطه حضور در خارج از کشور را تا حدی تقلیل دهد.
در همین راستا نتایج یک پیمایش بین المللی حاکی از آن است که به علت شیوع کرونا به ویژه در کشورهای مقصد اصلی اعم از آمریکا و انگلستان و اسپانیا، برنامه تعداد قابل توجهی از دانشجویان برای ادامه تحصیل در خارج تغییر کرده است. نتایج این پیمایش نشان می‌دهد ۴۰ درصد از دانشجویان بین‌المللی برنامه ادامه تحصیل خود را تغییر داده‌اند. بیشتر دانشجویان در فکر تعویق برنامه ادامه تحصیل خود تا سال آتی تحصیلی هستند. عده ای نیز به دنبال ثبت نام در برنامه های آنلاین هستند و گروهی نیز از ادامه تحصیل در خارج منصرف شده اند و برنامه ادامه تحصیل در کشور موطن خود را مدنظر دارند.
بازگشت دانشجویان خارج از کشور به داخل ( ولو به صورت موقت) و ماندگاری احتمالی بخشی از آنها به علت تغییر برنامه کلی ادامه تحصیل در داخل و یا ادامه تحصیل از طریق آنلاین و ارتباط با مراکز دانش و توسعه فناوری روز دنیا می‌تواند زمینه‌ساز انتقال ایده‌های دانش‌بنیان و فناورانه به داخل کشور باشد. هر چند که این موضوع نیازمند زمینه سازی محتوایی و اجرایی برای بهره‌برداری از این ظرفیت به شکل سودمند و هدفمند است.
خوشبختانه در ایران اخیراً به واسطه فعالیت‌ها وسرمایه گذاری‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری جهش قابل توجهی در زمینه ایجاد زیرساخت های توسعه کسب وکارها و فعالیت‌های نوآورانه و فناورانه در کشور صورت گرفته است. بازگشت دانشجویان ایرانی خارج از کشور و تعامل سازنده آنها با همتایان خود در محیط‌های پویای دانش بنیانی می‌تواند خون تازه در رگ‌های اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور باشد. در این بین ایده ایجاد و توسعه محیط های تعاملی تخصصی ویژه دانشجویان بازگشتی با همتایان داخلی خود در قالب پارک فناوری یا مراکز نوآوری اختصاصی می‌تواند در این مسیر نقش تسهیل‌گرانه ای داشته باشد و مهم‌تر از آنکه در معرفی هر چه بیشتر ظرفیت های توسعه یافته در داخل کشور به این دسته از دانشجویان و همچنین تقویت حس ماندگاری آنها در داخل کمک شایانی کند.
به هر حال باید در نظر داشت که شیوع ویروس کرونا شرایطی را فراهم ساخته‌است که می توان از آن فرصت های جدیدی فراهم آورد. اما همان گونه که اشاره شد این فرصت‌ها مستلزم برنامه ریزی و زمینه سازی محتوایی و اجرایی است. بازگشت دانشجویان ایرانی از خارج به داخل به خصوص در برخی از رشته ها از جمله پزشکی و داروسازی در دوران کرونا می تواند یک فرصت استثنائی برای کشور باشد؛ چرا که در حال حاضر با توجه به فشار بیش از حد بر روی بخش بهداشت و درمان کشورها و نیاز مبرم آنها به کادر درمانی، دانشجویان بین المللی رشته های پزشکی و داروسازی و حوزه های وابسته و بین رشته ای اعم از مهندسی پزشکی، یک منبع فوق العاده ارزشمند برای کشورهای فرستنده و میزبان به شمار می آیند که پیش‌بینی می شود رقابتی شدیدی در آینده نزدیک برای جذب و حفظ آنها در میان کشورها درگیرد.
متاسفانه اخیراً در اظهارات مشاور وزیر بهداشت کشور ابراز بی علاقگی و عدم توجه به دانشجویان پزشکی بازگشت به داخل کشور مشاهده شد که می‌تواند ناشی از بی‌برنامگی کشور در زمینه بهره‌گیری از ظرفیت دانشجویان بازگشتی به خصوص در رشته های پزشکی باشد. عدم توجه به این منابع انسانی ارزشمند به خصوص در رشته‌های موردنیاز مبرم کشور می تواند ارسال‌کننده پیام ناامیدی و عدم توجه به دسته‌های مختلف دانشجویان بازگشتی در سایر حوزه ها و رشته ها باشد.
اما یکی از تهدیدهای اصلی بازگشت دانشجویان ایرانی به داخل کشور و عدم امکان بازگشت مجدد آنها به خارج و یا محدودیت جابجایی بین المللی آنها مربوط به ضرورت داشتن سهم پایدار ایران در بازار جهانی”چرخش نخبگان و دانشجویان” به عنوان بخشی از سوخت موتور انتقال و توسعه دانش و فناوری در کشور است؛ چرا که جابجایی بین المللی دانشجویان و متخصصان سهم مهمی در توسعه دانش و فناوری و حتی افزایش قدرت نرم کشورهای در حال توسعه اعم از ایران ایفا می کند.
لذا همواره حفظ و حراست بخشی از سهم و جایگاه ایران در بازار بین‌المللی ” چرخش نخبگان” بسیار مهم و حیاتی است. همچنان که در چند ماه پیش از شیوع کرونا، سیاست‌های محدود کننده دولت آمریکا در ورود دانشجویان و متخصصان ایرانی و چینی موید این موضوع است که دسترسی به منابع دانش و فناوری روز دنیا به یکی از دغدغه های دولت‌ها در منازعات و رقابت های منطقه ای و جهانی تبدیل شده‌است.
به هر حال آن‌چه در این یادداشت مختصر مدنظر بود، توجه دادن به این نکته اساسی است که شیوع ویروس کرونا و تغییر و تحولات در بخش آموزش‌عالی بین‌المللی و بازگشت دانشجویان بین المللی از خارج به داخل کشورهای دانشجو فرست از جمله ایران موید فرصت‌ها و تهدیدات فراوان و متنوعی است که بهره‌برداری و تقویت فرصت ها و همچنین تخفیف و رفع تهدیدات نیازمند یک فکر راهبردی و برنامه اجرایی سریع و هوشمند است؛ چرا که بزودی با به نقطه تعادل رسیدن شرایط جدید، فرصت‌های پیش آمده ناشی از بازگشت دانشجویان کم‌رنگ و تهدیدات ناشی از خروج سرمایه‌های انسانی مجدداً پررنگ خواهد شد.
